Sorumluluk bilincini geliþtirmek için neler yapabiliriz? Sorumluluk bilinci ne demek?

Çocuðumuzdan beklentilerimizin gerçekleþmesi durumuna göre onun sorumluluklarýný yerine getirmeyi öðrendiðini ya da öðrenemediðini düþünürüz. Eðer beklentilerimize uygun davranýþlar ortaya çýkmamýþsa sorumluluk kazandýrma sürecini gözden geçirmek gerekir. Elbetteki bu süreç her eve, her anne babaya göre farklý yaþanacaktýr. Çünkü sorumluluðun geliþimi çocuktan çocuða deðiþiklik gösterir.  Her çocuk ayný zamanda ayný sorumluklarý alýr. diyemeyiz. Çocuklarýn kiþilik özellikleri, fiziksel yapýlarý mutlaka dikkate alýnmalýdýr. Ancak burada önemli olan anne-babanýn, çocuðunun iþini yapmayý býrakmasý ve kendi iþini kendisinin yapmasý konusunda ýsrarcý davranabilmesidir. Anne - babalar, çocuklarýnýn yapabilecekleri þeyleri kendileri yaparak, yaþamlarý boyunca ihtiyaç duyabilecekleri karar verebilme, seçim yapabilme, giriþken davranabilme gibi becerilerin geliþimini de engellemiþ olurlar. Bir çocuðun tek baþýna bazý iþleri yapmasýna müsaade etmek gereklidir. Bazen yanlýþ olduðunu bildiðimiz davranýþlarý çocuðun yapmasýna izin vermek, onun davranýþýnýn sonucunu görmesi için faydalýdýr.

Siz hatýrlatmadan okul çantasýný unutmama sorumluluðu konusunda anlaþmaya vardýðýnýz halde, bunu yapmayý unutuyorsa ve siz onun yerine çantayý okula götürüyorsanýz, sorumluluk öðretmemiþ olursunuz.

Kiþisel farklýlýklar söz konusu olsa da, sorumluluk kazandýrmaya yönelik her sürecin temel ve deðiþmez öðeleri vardýr

• Bilgilendirme: Çocuðun davranýþýnda istenen deðiþimin gerçekleþebilmesi için önce çocuðun bu deðiþim hakkýnda bilgilendirilmesi gerekir. Çocuðun bu deðiþimi bir ihtiyaç olarak görebilmesi için, nedenleri hakkýnda bilgi vermek önemlidir. Kurallarýn neden konduðu ve sorumluluðun önemi anlatýlmalýdýr. Çocuklar, niçin bazý iþleri yapmak zorunda olduklarýný anlar ve bilirlerse, ne zaman ailelerine yardýmcý olmalarý gerektiðini, ne zaman baðýmsýz davranabileceklerini de öðrenmiþ olurlar.
• Takip: Bilgilendirmeden sonra, çocuðun söz konusu davranýþý gösterebilmesi için ona bir süre tanýnmasý gerekir. Bu süre içerisinde yapýlan takip sonucunda sorumlu davranýþýn ortaya çýkýp çýkmadýðýna, ne sürede ortaya çýktýðýna, hangi zamanlarda davranýþýn yapýldýðýna-yapýlmadýðýna dikkat edilmelidir.
• Geri bildirim: Belli bir süre sonra gidiþat hakkýnda bilgilendirmek gerekir. Eðer istenen sorumlu davranýþýn sayýsýnda artýþ varsa uygun pekiþtireçlerle motive edilmeli, eðer beklenen sorumlu davranýþýn ortaya çýkmasýnda sýkýntýlar varsa, bu sýkýntýlar ve olasý nedenlerinin çocukla paylaþýlmasý gerekir.
• Hatýrlatma: Ýstenen davranýþ eðer gerçekleþmiyorsa yeniden hatýrlatma sürecine gidilmelidir. Yeniden bilgilendirme ile baþlayan bu süreç, davranýþ oturana kadar devam etmelidir.

Yukarýda anlatýlan bu öðeler, sadece sorumluluk kazandýrma sürecine ait deðildir; temel alýþkanlýklarýn oturmasýnda, kurallarýn belirlenmesinde, kýsaca yaþantýmýzý düzenleyecek her türlü önlemde bulunmasý gereken öðelerdir ve ancak kararlý ve sabýrlý bir tutumla yaklaþýldýðýnda davranýþýn oturmasý saðlanabilir.

Her zaman çocuðun içinde bulunduðu yaþ grubunu ve geliþimsel düzeyini düþünerek sorumluluk vermelisiniz. Her çocuðun farklý yetenekleri, farklý kiþilik özellikleri, farklý bir fiziksel yapýsý olduðu göz önünde bulundurulsa, ayný yaþtaki her çocuðun ayný sorumlu davranýþlarý yerine getirmesini elbetteki bekleyemeyiz. Sorumluluðun geliþimi çocuktan çocuða farklýlýk gösterir. Ancak, genel geliþim özellikleri açýsýndan deðerlendirdiðimizde, çocuklarýn evde yerine getirebilecekleri sorumluluklarýný bilmek, bize beklentilerimizi ayarlayabilmemiz açýsýndan yardýmcý olabilir. Buna göre;

6’ýncý yaþta;

• Tek baþýna giyinip-soyunmasý,
• Sofrada tek baþýna yemeðini yemesi,
• Oyuncaklarýný toplayabilmesi,
• Üzerinden çýkardýðý kýyafetleri yardýmla katlayabilmesi,
• El - yüz temizliðini yapabilmesi,

7’inci yaþta; (yukarýdakilere ek olarak)

• Diþlerini fýrçalamasý,
• Çantasýný hazýrlamasý,
• Baþladýðý iþi bitirmesi,
• Kuþ, balýk gibi hayvanlarý beslemesi,
• Proje ve ödevlerini hazýrlamasý,

8’inci yaþta; (yukarýdakilere ek olarak)

• Hatýrlatmadan öz bakýmýný yapmasý ve odasýný toplamasý,
• Okuldan gelen mesajlarý iletebilmesi,
• Dersleriyle ilgili sorumluluklarý alabilmesi,

9 - 11 yaþlar arasý; (yukarýdakilere ek olarak)

• Ýlgilerini belirleyip, zaman planlamasý ve günlük programlar yapabilmesi,
• Zamanýný iyi kullanmasý,
• Ev dýþý yakýn yerlere gidip gelmesi,
• Arkadaþlarýyla iyi iliþkiler kurmasý,
• Alýþveriþ yapmasý,

12 - 17 yaþlar arasý; (yukarýdakilere ek olarak)

• Baþkalarýnýn hakkýna saygý göstermesi,
• Evde daha çok yardým gerektiren iþler olduðunda, kendi isteðiyle yardým önerisinde bulunabilmesi,
• Eve dönüþ saatlerine uymasý,

sorumluklarýný yerine getirebilirler.

Çocuklarýmýzýn yaþlarýna uygun sorumluluk örnekleri çoðaltýlabilir, sizler için anlamlý olacaðýný düþündüðümüz temel konulardan kýsa örneklemeler yapmaya çalýþtýk. Son olarak sizlere bu yolda ýþýk tutacaðýna inandýðýmýz bazý önerilerde bulunacaðýz:

• Uygun olan ilk yaþta, çocuðunuza yapýsý ve becerilerine uygun olabilecek bazý iþler vermeye baþlayýn. Çeþitli iþlerde yardýmcý olmanýn keyfini yaþamak çocuk için sorumluluðun ilk adýmlarýdýr.
• Çocuðunuza uygun model oluþturun. Çünkü ona sorumluluk kazandýrmak isterken, sizin sorumluluklarýnýzý yerine getirmemeniz onu olumsuz etkileyecektir. Çocuklar oldukça dikkatli gözlemcidirler; anne babalarýnýn söyledikleriyle deðil, onlarýn davranýþlarýný gözlemleyerek öðrenirler. Çocuðunun odasýnýn daðýnýklýðýndan yakýnan bir babaya çocuðun cevabý "Ama baba sen de giysilerini yataðýn üstüne býrakýyorsun, hep annem kaldýrýyor." olmamalýdýr.
• Sorumluluklarýný basamaklandýrmanýz iþi kolaylaþtýracaktýr. Odaný toplamalýsýn þeklinde genel bir yaklaþým yerine, önce oyuncaklarýný sepete koymalýsýn, sonra kirlilerini toplamalýsýn gibi.
• Çocuðunuzun yaþadýðý olumsuz deneyimlerin öðrenmenin en önemli þartý olduðunu unutmayýn. Çocuðunuzun yaptýðý yanlýþ seçimlerin, hayatýný tehlikeye atmadýkça, sonuçlarýný yaþamasýna izin verin ki onlardan bazý dersler çýkarma fýrsatý bulabilsin.
• Çocuðunuz için kararlar vermek yerine, kendi baþýna düþünmesine ve sorununu çözmesine imkân tanýmak önemlidir. Sadece gerektiðinde müdahale edilmelidir. Çocuðunuza yardým etmek isterken, onun sorumluluðunun geliþmesini engelleyebileceðinizi unutmayýn. Eðer iþin nasýl yapýlabileceðini bilmiyorsa ona iþin nasýl yapýlacaðýný gösterin. Ama siz, O’nun adýna o iþi yapmayýn ve yapýlmasý gereken iþlerde mükemmeli beklemeyin. Yataðýný toplamýþsa toplamýþtýr, motivasyonu hak etmiþtir; çok güzel toplayamadýðýnýn altýný çizmeyin.
• Çocuðunuzun yanlýþ davranýþýný düzeltmek için, doðru yaptýðý þeyleri görmeye çalýþýn. Örneðin odasý çok daðýnýksa ve sadece yataðýný toplamýþsa "Yataðýný topladýðýna çok sevindim. Þimdi senden istediðim þey masaný temizlemen." þeklinde isteðinizi ifade edin.
• Çocuðunuzun baþarýyý tatmasýna izin verin. “Kendim yaptým.", "Tek baþýma baþardým.", "Ben yapabilirim." diyebilme fýrsatý bulan çocuðun özgüveni desteklenmiþ, sorumluluk duygusu artmýþ, kendi ayaklarý üzerinde durabilme becerisi geliþmiþ olacaktýr.
• Çocuklarýnýza karþý kararlý ve tutarlý davranýþlar gösterin. Disiplini saðlamak için durum ile iliþkisi olmayan, çok sayýda, mantýklý alt yapýsý bulunmayan beklentilere sahip olmak yerine, sýnýrlý sayýda kuralýn net ve sabit bir þekilde uygulanmasý önemlidir. Beklentiler ve kurallara uyulmazsa neler olabileceði hakkýnda çocuk bilgilendirilmelidir. Tehdit doðru bir yaklaþým deðildir, doðru yapýlan davranýþýn ön plana çýkarýlmasý olumlama ile sürece devam edilmesi daha doðru olacaktýr

• Martin, M., Cynthia Waltman Greenvood, Çocuðunuzun Okulla Ýlgili Sorunlarýný Çözebilirsiniz - Sistem Yayýncýlýk, Ýstanbul, 2000.
• Çetin, F., Çocuk ve Aile Dergisi-Yýl: 6 Sayý: 57- Þubat 2003.
• Yavuzer, H. (2012) "Ana – Baba Okulu" Remzi Kitabevi