Çocuğa sorumluluk duygusu nasıl kazandırılır? Çocuklarda Sorumluluk Bilinci Geliştirme

Çocuğumuzdan beklentilerimizin gerçekleşmesi durumuna göre onun sorumluluklarını yerine getirmeyi öğrendiğini ya da öğrenemediğini düşünürüz. Eğer beklentilerimize uygun davranışlar ortaya çıkmamışsa sorumluluk kazandırma sürecini gözden geçirmek gerekir. Elbetteki bu süreç her eve, her anne babaya göre farklı yaşanacaktır. Çünkü sorumluluğun gelişimi çocuktan çocuğa değişiklik gösterir.  Her çocuk aynı zamanda aynı sorumlukları alır. diyemeyiz. Çocukların kişilik özellikleri, fiziksel yapıları mutlaka dikkate alınmalıdır. Ancak burada önemli olan anne-babanın, çocuğunun işini yapmayı bırakması ve kendi işini kendisinin yapması konusunda ısrarcı davranabilmesidir. Anne - babalar, çocuklarının yapabilecekleri şeyleri kendileri yaparak, yaşamları boyunca ihtiyaç duyabilecekleri karar verebilme, seçim yapabilme, girişken davranabilme gibi becerilerin gelişimini de engellemiş olurlar. Bir çocuğun tek başına bazı işleri yapmasına müsaade etmek gereklidir. Bazen yanlış olduğunu bildiğimiz davranışları çocuğun yapmasına izin vermek, onun davranışının sonucunu görmesi için faydalıdır.

Siz hatırlatmadan okul çantasını unutmama sorumluluğu konusunda anlaşmaya vardığınız halde, bunu yapmayı unutuyorsa ve siz onun yerine çantayı okula götürüyorsanız, sorumluluk öğretmemiş olursunuz.

Kişisel farklılıklar söz konusu olsa da, sorumluluk kazandırmaya yönelik her sürecin temel ve değişmez öğeleri vardır

• Bilgilendirme: Çocuğun davranışında istenen değişimin gerçekleşebilmesi için önce çocuğun bu değişim hakkında bilgilendirilmesi gerekir. Çocuğun bu değişimi bir ihtiyaç olarak görebilmesi için, nedenleri hakkında bilgi vermek önemlidir. Kuralların neden konduğu ve sorumluluğun önemi anlatılmalıdır. Çocuklar, niçin bazı işleri yapmak zorunda olduklarını anlar ve bilirlerse, ne zaman ailelerine yardımcı olmaları gerektiğini, ne zaman bağımsız davranabileceklerini de öğrenmiş olurlar.
• Takip: Bilgilendirmeden sonra, çocuğun söz konusu davranışı gösterebilmesi için ona bir süre tanınması gerekir. Bu süre içerisinde yapılan takip sonucunda sorumlu davranışın ortaya çıkıp çıkmadığına, ne sürede ortaya çıktığına, hangi zamanlarda davranışın yapıldığına-yapılmadığına dikkat edilmelidir.
• Geri bildirim: Belli bir süre sonra gidişat hakkında bilgilendirmek gerekir. Eğer istenen sorumlu davranışın sayısında artış varsa uygun pekiştireçlerle motive edilmeli, eğer beklenen sorumlu davranışın ortaya çıkmasında sıkıntılar varsa, bu sıkıntılar ve olası nedenlerinin çocukla paylaşılması gerekir.
• Hatırlatma: İstenen davranış eğer gerçekleşmiyorsa yeniden hatırlatma sürecine gidilmelidir. Yeniden bilgilendirme ile başlayan bu süreç, davranış oturana kadar devam etmelidir.

Yukarıda anlatılan bu öğeler, sadece sorumluluk kazandırma sürecine ait değildir; temel alışkanlıkların oturmasında, kuralların belirlenmesinde, kısaca yaşantımızı düzenleyecek her türlü önlemde bulunması gereken öğelerdir ve ancak kararlı ve sabırlı bir tutumla yaklaşıldığında davranışın oturması sağlanabilir.

Her zaman çocuğun içinde bulunduğu yaş grubunu ve gelişimsel düzeyini düşünerek sorumluluk vermelisiniz. Her çocuğun farklı yetenekleri, farklı kişilik özellikleri, farklı bir fiziksel yapısı olduğu göz önünde bulundurulsa, aynı yaştaki her çocuğun aynı sorumlu davranışları yerine getirmesini elbetteki bekleyemeyiz. Sorumluluğun gelişimi çocuktan çocuğa farklılık gösterir. Ancak, genel gelişim özellikleri açısından değerlendirdiğimizde, çocukların evde yerine getirebilecekleri sorumluluklarını bilmek, bize beklentilerimizi ayarlayabilmemiz açısından yardımcı olabilir. Buna göre;

6’ıncı yaşta;

• Tek başına giyinip-soyunması,
• Sofrada tek başına yemeğini yemesi,
• Oyuncaklarını toplayabilmesi,
• Üzerinden çıkardığı kıyafetleri yardımla katlayabilmesi,
• El - yüz temizliğini yapabilmesi,

7’inci yaşta; (yukarıdakilere ek olarak)

• Dişlerini fırçalaması,
• Çantasını hazırlaması,
• Başladığı işi bitirmesi,
• Kuş, balık gibi hayvanları beslemesi,
• Proje ve ödevlerini hazırlaması,

8’inci yaşta; (yukarıdakilere ek olarak)

• Hatırlatmadan öz bakımını yapması ve odasını toplaması,
• Okuldan gelen mesajları iletebilmesi,
• Dersleriyle ilgili sorumlulukları alabilmesi,

9 - 11 yaşlar arası; (yukarıdakilere ek olarak)

• İlgilerini belirleyip, zaman planlaması ve günlük programlar yapabilmesi,
• Zamanını iyi kullanması,
• Ev dışı yakın yerlere gidip gelmesi,
• Arkadaşlarıyla iyi ilişkiler kurması,
• Alışveriş yapması,

12 - 17 yaşlar arası; (yukarıdakilere ek olarak)

• Başkalarının hakkına saygı göstermesi,
• Evde daha çok yardım gerektiren işler olduğunda, kendi isteğiyle yardım önerisinde bulunabilmesi,
• Eve dönüş saatlerine uyması,

sorumluklarını yerine getirebilirler.

Çocuklarımızın yaşlarına uygun sorumluluk örnekleri çoğaltılabilir, sizler için anlamlı olacağını düşündüğümüz temel konulardan kısa örneklemeler yapmaya çalıştık. Son olarak sizlere bu yolda ışık tutacağına inandığımız bazı önerilerde bulunacağız:

• Uygun olan ilk yaşta, çocuğunuza yapısı ve becerilerine uygun olabilecek bazı işler vermeye başlayın. Çeşitli işlerde yardımcı olmanın keyfini yaşamak çocuk için sorumluluğun ilk adımlarıdır.
• Çocuğunuza uygun model oluşturun. Çünkü ona sorumluluk kazandırmak isterken, sizin sorumluluklarınızı yerine getirmemeniz onu olumsuz etkileyecektir. Çocuklar oldukça dikkatli gözlemcidirler; anne babalarının söyledikleriyle değil, onların davranışlarını gözlemleyerek öğrenirler. Çocuğunun odasının dağınıklığından yakınan bir babaya çocuğun cevabı "Ama baba sen de giysilerini yatağın üstüne bırakıyorsun, hep annem kaldırıyor." olmamalıdır.
• Sorumluluklarını basamaklandırmanız işi kolaylaştıracaktır. Odanı toplamalısın şeklinde genel bir yaklaşım yerine, önce oyuncaklarını sepete koymalısın, sonra kirlilerini toplamalısın gibi.
• Çocuğunuzun yaşadığı olumsuz deneyimlerin öğrenmenin en önemli şartı olduğunu unutmayın. Çocuğunuzun yaptığı yanlış seçimlerin, hayatını tehlikeye atmadıkça, sonuçlarını yaşamasına izin verin ki onlardan bazı dersler çıkarma fırsatı bulabilsin.
• Çocuğunuz için kararlar vermek yerine, kendi başına düşünmesine ve sorununu çözmesine imkân tanımak önemlidir. Sadece gerektiğinde müdahale edilmelidir. Çocuğunuza yardım etmek isterken, onun sorumluluğunun gelişmesini engelleyebileceğinizi unutmayın. Eğer işin nasıl yapılabileceğini bilmiyorsa ona işin nasıl yapılacağını gösterin. Ama siz, O’nun adına o işi yapmayın ve yapılması gereken işlerde mükemmeli beklemeyin. Yatağını toplamışsa toplamıştır, motivasyonu hak etmiştir; çok güzel toplayamadığının altını çizmeyin.
• Çocuğunuzun yanlış davranışını düzeltmek için, doğru yaptığı şeyleri görmeye çalışın. Örneğin odası çok dağınıksa ve sadece yatağını toplamışsa "Yatağını topladığına çok sevindim. Şimdi senden istediğim şey masanı temizlemen." şeklinde isteğinizi ifade edin.
• Çocuğunuzun başarıyı tatmasına izin verin. “Kendim yaptım.", "Tek başıma başardım.", "Ben yapabilirim." diyebilme fırsatı bulan çocuğun özgüveni desteklenmiş, sorumluluk duygusu artmış, kendi ayakları üzerinde durabilme becerisi gelişmiş olacaktır.
• Çocuklarınıza karşı kararlı ve tutarlı davranışlar gösterin. Disiplini sağlamak için durum ile ilişkisi olmayan, çok sayıda, mantıklı alt yapısı bulunmayan beklentilere sahip olmak yerine, sınırlı sayıda kuralın net ve sabit bir şekilde uygulanması önemlidir. Beklentiler ve kurallara uyulmazsa neler olabileceği hakkında çocuk bilgilendirilmelidir. Tehdit doğru bir yaklaşım değildir, doğru yapılan davranışın ön plana çıkarılması olumlama ile sürece devam edilmesi daha doğru olacaktır

• Martin, M., Cynthia Waltman Greenvood, Çocuğunuzun Okulla İlgili Sorunlarını Çözebilirsiniz - Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2000.
• Çetin, F., Çocuk ve Aile Dergisi-Yıl: 6 Sayı: 57- Şubat 2003.
• Yavuzer, H. (2012) "Ana – Baba Okulu" Remzi Kitabevi